RADOM - MIASTO I LUDZIE

Henryk Podstolski

 

Radom kojarzy sie chyba glownie z rozruchami w 1976 roku, moze z garbarniami i obuwiem bylej fabryki "Radoskor", moze z Zakladami Metalowymi "Lucznik" (Walter) i niekiedy z niczym wiecej. Historia miasta i zwiazanych z nim ludzi jest jednak dosc bogata i przedstawienie jej na lamach Naszej Gazetki jest mozliwe tylko w bardzo duzym skrocie i uproszczeniu.

 

Radom dzisiaj

 

Radom, obecnie powiat grodzki w woj. mazowieckim, lezy 100 km na poludnie od Warszawy. Przez miasto, wbrew pozorom, przeplywa nie Radomka, lecz rzeczka Mleczna, ktora jest doplywem Radomki. Tradycyjny przemysl radomski to zaklady metalowe (bazujace na fabryce broni, powstalej w ramach Centralnego Okregu Przemyslowego), garbarskie i skorzane, tytoniowe, materialow budowlanych, telefoniczne, ceramiczne, wyrobow spozywczych itp.

Miasto liczy obecnie 235 tys. mieszkancow. Na 64 tys. zatrudnionych przypada niestety okolo 20 tys.(!) bezrobotnych. Wysokie bezrobocie jest skutkiem dlugoletniego centralnego sterowania przemyslem, ktory stal sie przez to czesciowo nieekonomiczny ,a w pewnym stopniu nawet zbedny. Ojcowie miasta szukaja ciagle rozwiazan i inwestorow dla polepszenia obecnej sytuacji.

Pozytywny wydzwiek ma fakt, ze w Radomiu dziala kilka wyzszych uczelni o lacznej liczbie 30 tys. studentow, z czego sama tylko Politechnika Radomska ksztalci 12 tys. studentow. Wydaje sie wiec, ze miasto jest na wlasciwej drodze w XXI wiek. Radom jest siedziba Diecezji Radomskiej, Wyzszego Seminarium Duchownego i Instytutu Teologicznego KUL. Ks. Bp. J. Chrapek, ktory zginal w wypadku samochodowym  w dniu 18.10.2001,cieszyl sie ogromna sympatia wiernych.

Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego i Muzeum Okregowe sa, bez przesady, prawdziwymi ogniskami krzewienia kultury. W bogatym programie teatru znajduje sie Festiwal Gombrowicza, organizowany po raz piaty w r. 2002. W festiwalu biora takze udzial teatry zagraniczne, a program obejmuje czesciowo sztuki innych autorow.  W r. 1997 sam moglem obejrzec sztuki Gombrowicza - Iwona ksiezniczka Burgunda i Tancerz mecenasa Kraykowskiego oraz Milosc na Krymie - Mrozka. Muzeum Okregowe specjalizuje sie w wystawach tematycznych, ktore znajduja uznanie daleko poza granicami miasta - jak n.p. Chlopi w sztuce polskiej, Mitologia J. Malczewskiego, Tatry, Chrystus Ukrzyzowany (122 wizerunki z Lwowskiej Galerii Sztuki). W Oronsku k. Radomia znajduje sie Centrum Rzezby Polskiej w zespole dworskim nalezacym niegdys do Brandta.

 

Niektore fakty z przeszlosci Radomia

 

Poczatki Radomia to osada plemion slowianskich (Radomian?), ktora powstaje na przelomie VIII / IX  wieku. Pierwsza wzmianka o Radomiu pochodzi z bulli papieza Hadriana IV z 1155 roku. Okolo 1340 r. krol Kazimierz (III) Wielki  ustala nowa lokalizacje miasta, a w roku 1364 wprowadza prawo magdeburskie. Buduje sie zamek, ratusz, rynek, kosciol (fara pod wezwaniem sw. Jana Chrzciciela) i mury obronne.

Panowanie Jagiellonow (1386-1572) to okres swietnosci Polski, a takze Radomia, ktory uzyskuje wiele przywilejow krolewskich. Jagiellonowie i czlonkowie ich rodzin sa czestymi goscmi na zamku radomskim. W roku 1401 moznowladcy polscy w Radomiu, a bojarzy litewscy w Wilnie, uchwalaja tzw. akt radomskowilenski o zjednoczeniu Polski z Litwa.

Z zamku radomskiego zarzadza krajem w latach 1481-83 Kazimierz (1458-84, pozniejszy swiety), gdy ojciec, Kazimierz  Jagiellonczyk musi wyjechac na kilka lat na Litwe.

 

W roku 1505 na sejmie w Radomiu zostaje uchwalona konstytucja Nihil novi, ktora ogranicza przywileje moznowladcow i ustala, ze nic nowego nie bedzie postanowione bez zgody szlachty. W latach 1613-1763 urzeduje w Radomiu Trybunal Skarbowy, ktorego zadaniem jest regulowanie spraw i sporow podatkowych.

 

Radom - kosciol OO Bernardynow

 

Od wieku XVII rozpoczyna sie upadek miasta w wyniku zarazy, pozarow i najazdow szwedzkich. Zniszczeniu ulega takze zamek. Na zjezdzie w Radomiu w r. 1767 zostaje zawiazana Konfederacja Radomska - zwiazek opozycji magnackiej - skierowana przeciwko Stanislawowi Augustowi Poniatowskiemu. Zniszczenia miasta zostaja czesciowo odbudowane pod koniec XVIII w. dzieki reformom Stanislawa Augusta Poniatowskiego i dzialalnosci Komisji Dobrego Porzadku. W r. 1816 Radom zostaje stolica wojewodztwa sandomierskiego w Krolestwie Polskim, w r. 1837 siedziba guberni sandomierskiej, a w r. 1844 guberni radomskiej.

 

Ogolnie biorac od pol. XIX ma miejsce ciagly rozwoj miasta i przemyslu z wyjatkiem okresow powstan i wojen.  W okresie okupacji Radom jest siedziba dystryktu radomskiego. Samo miasto nie odnosi prawie zadnych zniszczen w wyniku dzialan wojennych, z tym, ze w 1944 r. zostaja wywiezione przez Niemcow maszyny i surowce z  wszystkich wazniejszych zakladow przemyslowych.

 

W okresie powojennym nastepuje odbudowa i znaczna rozbudowa przemyslu metalowego (Zaklady im. Waltera), skorzanego (Radoskor) i spozywczego. Przemysl pracuje pelna para na zaspokojenie  potrzeb wyniszczonego kraju i na eksport. Rok 1976 upamietnia sie czerwcowymi rozruchami. Jest to sygnal, ze przyszedl czas na zmiane.

 

Zabytki i budownictwo

 

W roku 1216 Leszek Bialy funduje kosciol pod wezwaniem sw. Waclawa. Kosciol ten, poczatkowo drewniany, zmienia wielokrotnie swoje przeznaczenie, jest przebudowywany (od XV w. kosciol murowany w stylu gotyckim) i dopiero w ostatnich latach zostaje fachowo odrestaurowany przez prof. Wiktora Zina.

Kosciol farny sw. Jana Chrzciciela funduje krol Kazimierz Wielki. Budowa zostaje zakonczona w roku 1370. W nastepnych wiekach kosciol podlega wielokrotnym rozbudowom i przebudowom. Kosciol i klasztor OO. Bernardynow z drugiej pol. XV w., ktory zachowal sie do dzisiaj w prawie oryginalnej formie, jest niewatpliwie najciekawszym zabytkiem Radomia. Kosciol sw. Trojcy, wielokrotnie przebudowany, stoi na miejscu pierwotnego kosciola z roku 1613.

Charakterystycznym budynkiem jest Kosciol Garnizonowy, ktory powstal z przebudowy soboru prawoslawnego w okresie miedzywojennym.

Dzisiejsza katedra Opieki Najswietszej Marii Panny, ktorej budowe zakonczono w r. 1910, jest najokazalszym obiektem sakralnym.

W XIX w. powstaja miedzy innymi: gmach Komisji Wojewodzkiej, ratusz, nowy fronton Kolegium OO. Pijarow, resursa obywatelska, liczne palacyki, budynki bankowe. Rowniez w XIX w. i czesciowo na poczatku XX w. powstaja ciagi kamienic, nadajace jednolity wyglad obecnemu srodmiesciu.

 

Ludzie

 

Na kazdym etapie historycznym wystepuje migracja ludnosci, takze w formie emigracji politycznej, czy zawodowej. Tutaj jako ciekawostke mozna podac, ze w roku 1608 Stanislaw Sadowski z Radomia, budowniczy mlynow, przybyl na statku Mary and Margaret do Jamestown, Virginia w Ameryce, w grupie polskich emigrantow.

W polowie XIX w. miasto liczy okolo 8000 mieszkancow. Jest to tez okres, kiedy zaczyna sie rozwoj gospodarczy miasta na wieksza skale. Duzy udzial w tym rozwoju maja spolecznosci zydowska i niemiecka. Stan liczbowy ludnosci zydowskiej jest rzedu 30%. Spolecznosc pochodzenia niemieckiego, skupiona wokol parafii ewangelicko-augsburskiej, jest raczej nieliczna, ale bardzo aktywna i wyspecjalizowana.

W 1939 r., w chwili wybuchu wojny, miasto liczy prawie 100 tys. mieszkancow. Losy Radomia nie sa inne jak calego kraju. Gina tysiace ludzi. Prawdziwa tragedia spotyka ludnosc zydowska. Ocenia sie, ze okolo 30-35 tys. Zydow zostaje wymordowanych, lub wywiezionych z getta radomskiego do obozow zaglady. W chwili zakonczenia wojny miasto liczy ponizej 70 tys. mieszkancow.

A oto znani ludzie, zwiazani w jakis sposob z Radomiem i ziemia radomska, ktorych  pozwole sobie wymienic:

Do ogolnie znanych Radomiakow naleza niewatpliwie Mikolaj z Radomia (1 pol. XV w. ), pierwszy, znany z imienia, polski kompozytor.

Jan Kochanowski (1530-1584), urodzony w Sycynie, w ziemi radomskiej; najwybitniejszy poeta polskiego renesansu. Od r. 1570 mieszkal i tworzyl w niedalekim Czarnolesie. Dionizy Czachowski (1810-63), jeden z dowodcow powstania styczniowego.

Tytus Chalubinski (1820-89), ur. w Radomiu, gdzie rowniez uczeszczal do gimnazjum. Byl wybitnym lekarzem, przyrodnikiem, milosnikiem Tatr i Zakopanego. Jozef Brandt (1841-1915), malarz, czolowy przedstawiciel tzw. szkoly monachijskiej. Dzialal glownie w Monachium, a od lat siedemdziesiatych rowniez w Oronsku kolo Radomia. Zmarl w Radomiu. Walery Przyborowski (1845-1913), powiesciopisarz, historyk, publicysta. Jako uczen walczyl pod Langiewiczem w powstaniu styczniowym. Od 1900 r. zamieszkiwal na stale w Radomiu.

Jacek Malczewski (1854-1929), ur. w Radomiu; malarz, czolowy przedstawiciel Mlodej Polski. Wracal  wielokrotnie do rodzinnego Radomia i tu powstaly tez niektore jego obrazy. Jozef Grzecznarowski (1884-1976), dzialacz PPS, zasluzony dla rozwoju miasta w okresie przed- i powojennym. Wladyslaw Szpilman (1911-2000) , znany pianista i kompozytor, autor pamietnika okupacyjnego Pianista byl zieciem J. Grzecznarowskiego. Mozna dodac, ze Roman Polanski kreci obecnie film bazujacy  na tymze pamietniku.

Witold Gombrowicz (1904-69), ur. w Maloszycach k. Opatowa; prawnik z wyksztalcenia, pisarz z powolania; baczny i krytyczny obserwator zycia na dworach ziemi radomskiej i sandomierskiej. Byl czestym gosciem w majatku brata Jerzego we Wsoli k. Radomia. Tam tez podobno pracowal nad Ferdydurke.

Ks. Wlodzimierz Sedlak (1911-93), tworca polskiej bioelektroniki; dlugoletni kaplan radomski; od r. 1974 Prof. KUL'u.

Maria Foltyn (ur. 1925 w Radomiu), sopran Opery Warszawskiej i Lodzkiej; rezyser operowy.

Andrzej Wajda (ur. 1926). Lata 1935-46 spedzil w Radomiu, gdzie zaczal interesowac sie malarstwem i gdzie powstal szereg jego obrazow. Przygotowywal rowniez oprawe sceniczna dla teatrow gimnazjalnego i harcerskiego. Takie byly pierwsze kroki tego wybitnego rezysera.

Leszek Kolakowski (ur. 1927 w Radomiu),  filozof o swiatowej slawie.

 

W mlodym wieku, a szczegolnie w szkole sredniej w latach 1945-49, zetknalem sie z rowiesnikami, ktorzy zasluguje na wspomnienie z uwag i na ich pozniejsza dzialalnosc:

Ryszard Czubak (ur.1930), skrzypek w zespolach filharmonii warszawskiej i antwerpskiej, Mariusz Dmochowski (1930-92), wybitny aktor teatralny i filmowy. Ksawery Jasienski, urzekajacy "glos radiowy". Zygmunt Marzys (ur. 1930 r.), prof. Romanistyki  Uniwersytetu w Neuchatel; Prezes Fundacji im. J.M. Bochenskiego w Marly; w latach 1945-47 uczeszczal do szkoly sredniej w Radomiu. Zbigniew Strzalkowski (1929-93), tancerz, choreograf; pierwszy solista baletu Teatru Wielkiego. Rajmund Ziemski (ur. 1930), malarz; od 1983 profesor ASP w Warszawie. Zdzislaw Tranda (ur. 1925), brat zmarlego kolegi klasowego, Bogusia; teolog, od r. 1978 biskup kosciola ewang.-reformowanego w Polsce. W latach 1990-92 prezes Polskiej Rady Ekumenicznej.

Osobne slowo nalezy sie powiazaniom rodzinnym kolegi klasowego, Jerzego Karczewskiego, zwanego po prostu hrabia. Otoz mlodzieniec Jacek Malczewski przebywal w latach 1867-71 w majatku Wielgie k. Radomia, u swego wuja Feliksa Karczewskiego (pradziadek "mojego" hrabiego), gdzie byl edukowany razem z synami wuja Feliksa. Jeden z synow Feliksa Karczewskiego, Waclaw, ozenil sie z siostra Jacka Malczewskiego i byl pozniej, w latach 1900-11, bibliotekarzem w Rapperswil (!).

Niewatpliwa atrakcja w okresie szkolnym byla znajomosc z Jerzym Gombrowiczem (1891-1971), starszym bratem pisarza. J. Gombrowicz byl  wlascicielem majatku ziemskiego we Wsoli k. Radomia, a po wydziedziczeniu mieszkal w Radomiu. Pracowal wtedy jako publicysta i krytyk literacki. Byl erudyta oraz swietnym gawedziarzem i chetnie skupial kolo siebie mlodziez. Krazyly o nim rozne anegdotki, pochodzace z okresu przedwojennego, kiedy brylowal jako bon vivant w Radomiu (glownie w restauracjach) i ziemi radomskiej. Witold Gombrowicz, pisarz, byl czestym gosciem we Wsoli.

Z przyjemnoscia dodam, ze znany dyplomata, a obecny Ambasador Polski w Belgii, Wojciech Piekarski, jest rowniez  Radomiakiem.

A  Iga Cembrzynska i Jerzy Polomski ? Oczywiscie, tez.

Jaki, z tego wszystkiego, wynika wniosek? Chyba tylko taki, calkiem ogolny, ze kazdy skrawek kraju, nawet pozornie nieciekawy, ma jakis swoj wklad do tego dziela, ktore nazywamy Polska.

Henryk Podstolski