PAMIĘĆ TADEUSZA KOŚCIUSZKI W SOLURZE I ZUCHWILU

(Referat na Konferencję kościuszkowską w Krakowie, 14 październik 2017 r.)

Dwukrotnie przyjeżdżał Tadeusz Kościuszko do Solury. Po raz pierwszy był tu prze­jazdem w maju 1815 r., po raz drugi, w lipcu tego samego roku, przybył tu już na stale.

Pierwszy pobyt Kościuszki był nader krótki. Zatrzymał się na nocleg z 8-go na 9-go maja w Hotelu „de la Couronne” (obecna nazwa: „Krone”), śpiesząc do Wiednia, aby śledzić końcowe debaty Kongresu wiedeńskiego.  Legitymował się paszportem wystawionym nieoficjalnie w Paryżu, na nazwisko  „Polski” przez przyjaznego mu francuskiego Ministra Policji Joseph’a Fouché⁽¹⁾.   W rejestrze hote­lu figuruje, jako „Thadee Polcki”(sic) „polskiej narodowości”, z za­wodu: „właściciel” (ziemski). Kościuszko był za­pewne zadowolony z pierwszego tam pobytu, bo gdy w dwa miesiące później przybył znów do Solury, tym razem na stały pobyt i legitymując się paszportem z jego prawdziwym nazwiskiem⁽²⁾, spędził pierwsze dwie noce (z 9/10 i 10/11 lipca) ponownie w tym samym hotelu. Przybywszy tym razem w pełnym splendorze Bohatera „dwóch światów” witany był u bram miasta przez władze miejskie z orkiestrą.

Wspomnieć wypada, że w roku 2000 z okazji 185-ej rocznicy przybycia Kościuszki do Solury, na ścianie w holu wejściowym owego hotelu umieszczono odnośnej treści tablicę pa­miątkową. Nastąpiło to z inicjatywy działaczy polonijnych współdziałających z Towarzystwem im. Kościuszki w Solurze. Na po­czątku odprawiona została polsko-szwajcarska Msza św. w pojezuickim kościele N.M.Panny Niepokalanego Poczęcia zwanym potocznie ” Jezuitenkirche”, gdzie przez przeszło pięć miesięcy (od 19 października 1817 r.) spoczywała w kryp­cie trumna z zabalsamowanymi zwłokami polskiego Bohatera⁽³⁾.  Część oficjalna uroczystości odbyła się w sali przyjęć wspomnianego wyżej Hotelu „Pod Koroną”. Przemawiali m.in.: Ambasador R.P. w Bernie, p. Marek Jędrys, przedstawiciel Kantonalnej Rady Państwa, dr Alfred Rötteli, zastępca Burmistrza miasta Solury, p. Matthius Welter. Obecni byli przedstawiciele Stowarzyszeń i Instytucji polonijnych w Szwajcarii (Polska Misja Katolicka w Marly i Zurychu, Muzeum Kościuszki w Solurze, Muzeum Polskie w Rapperswilu, Polskie Muzeum Historycz­ne w Muri). Przybyli również przedstawiciele kościuszkowskich sto­warzyszeń z Kraju (z Racławic, Połańca, Miechowa, Szczekocin i Lubania), a także działacze kultury z Litwy (Wilno). Muzeum Narodowe w Krakowie było reprezentowane przez wice-dyrektora p. Tomasza Zauchę.  Po przemówieniach i bankiecie, p. Tadeusz Kilarski (red. naczelny „Naszej Gazetki” w Zurychu) wraz z p. Vereną von Sury z Solury dokonali odsłonięcia wyżej wspomnianej tablicy upamiętniającej tu przejściowy pobyt Koś­ciuszki w 1815 r. Odsłoniętą tablicę poświecił ks. Czerwiński z Polskiej Misji Katolickiej w Zurychu.

Po krótkim pobycie w Hotelu „Pod Koroną”, mieszkał Kościuszko przez miesiąc, od 11 lipca do 11 sierpnia 1815 r., jako lokator, w willi Vogelsanga położonej poza murami miasta nad przeciwległym brzegiem rzeki Aary. Następnie zamieszkiwał do końca życia w domu zajmowanym przez rodzinę Franza Xawerego Zeltner’a⁽⁴⁾ przy Gur­zelngasse 12, na pierwszym piętrze, w dwupokojowym mieszkaniu ze „służbówką“.

„Polski Generał”, jak go tu nazywano, cieszył się niezwykłą sympatią i poważaniem ze strony Władz i mieszkańców. Toteż dla upamiętnienia jego pobytu umieszczono nieco później na fasadzie domu, gdzie mieszkał, przy Gurzelngasse, do dziś istniejącą niewielką tablicę z napisem „Kosciuszko-Haus“ (Dom Kościuszki). Jednym z wielu wyrazów sympatii, jaką cieszył się polski Bohater w tym „najpiękniejszym mieście barokowym Szwajcarii”, jak mówiono o Solurze, jest wyhaftowany bukiet kwiatów ofiarowany Kościuszce przez jego solurskie wielbicielki z następującym u dołu rymowanym tekstem (tłum. Z francuskiego):

„W bogactwie ducha i skromności cnocie / idzie przez życie jak w dostojnej todze./ A ten utkany przez nas kwiecisty podarek jest tutaj zarazem /serc naszych uczuć głębokim wyrazem” (fotografia w zbiorach Muzeum Kościuszki w Solurze).

W 1865 r. z inicjatywy weteranów powstania styczniowego, została wmurowana na fasadzie domu, pod oknem dawnego mieszkania Kościuszki, mar­murowa tablica z wizerunkiem Naczelnika (profilem), z trzema emblematami dawnej Rzeczpospolitej u dołu (Orzeł Polski, Pogoń Litewska, Anioł Rusi) oraz napisem (po łacinie):

„Ku pamięci / Tadeusza Kościuszki / Naczelnego Wodza Polskiego, / który w domu tym, dnia 15-go października 1817 r., / chwalebny swój żywot zakończył „.

Tablica ta istnieje do dzisiaj.

W latach niewoli corocznie zbierali się przed „Domem Kościuszki“ polscy emigran­ci, by wspólnie ucz­cić dzień śmierci Naczelnika.  Stąd udawali się do pobliskiego Zuchwilu w hołdzie pod pomnik grobo­wy Kościuszki. Wystawiony przy końcu 1817 r., stoi ów pomnik na dawnym cmentarzu parafialnym w miejscu pochowku wnętrz­ności wyjętych z zabalsamowanego ciała Kościuszki.  Mówi o tym napis (po łacinie) wyryty na cokole pomnika podając datę pochówku: 17 października 1817 r.

W 1844 r. polscy emigranci umieścili na szczycie kamiennego globu tego pomnika krzyż, oraz pozłacaną gwiazdę z promieniami, zaś poniżej, nad wyrytym na cokole napisem, metalowy medalion z wi­zerunkiem Kościuszki wykonany na ich zlecenie przez paryskiego artystę-rzeźbiarza Pierre Jean David’a d’Angers.

Do dziś trwa tradycja oddawania tu hołdów pamięci Kościuszki. W połowie paź­dzier­nika, z okazji rocznicy śmierci Kościuszki, przedstawiciele Ambasady R.P., Ambasady Stanów Zjednoczonych i Władz miejscowych, składają wieńce u stop pomnika. Uczestniczą w tym również przedstawiciele solurskiego Towarzystwa Kościuszki, Stowarzyszeń polonijnych, oraz delegaci przybywający często z Kraju na te obchody.  Po czym w stojącym obok Kościele odprawiana jest Msza św. przez kapłana polskiego i szwajcarskiego. Przemówienia, przyjęcie i występy artystyczne mają miejsce w przyległej sali parafialnej.

Innym jeszcze miejscowym dowodem pamięci Kościuszki jest nadanie jednej z ulic w Zuchwilu nazwy „Droga Kościuszki” („Kosciuszkoweg”).

W samej Solurze istnieje statua Kościuszki, wykonana przez solurskiego rzeźbiarza Jean Albert Hut­ter’a. Przedstawia ona, w formie ciemno-metalowej figury na cokole, wychudłego, nagiego człowieka idącego ze wzniesioną lewą ręką. Pomnik ten posta­wiono w 1967 r., z okazji 150-tej rocznicy śmierci Kościuszki, na skraju obszernego placu o nazwie „Amthausplatz” (Plac Siedziby Urzędów), urządzonego z końcem XIX w. na miejscu zburzonych fortyfikacji⁽⁵⁾. Jednakże, przed kilkunastu laty, kamienna „studzienka” z tryskającą wodą znajdującą się u stop kamiennego cokołu z figurą, a stanowiąca niejako symbol wolności wedle intencji rzeźbiarza, uległa zniszczeniu, wraz z cokołem (wskutek wy­padkowego uderzenia przez ciężarówkę transportową). Pozbawiona „studzienki” i kamiennego coko­łu, figura stoi odtąd na żelaznym słupie, zgodnie z nową ideą jej twórcy.

Najbardziej znanym świadectwem pamięci Kościuszki w Szwajcarii jest Muzeum jego imienia istniejące od 1936 r, w mieszkaniu zajmowanym przez Kościuszkę przez przeszło dwa lata aż do śmierci⁽⁶⁾.

Dzięki inicjatywie i skutecznym przedsięwzięciom podjętym w 1933 r. przez dr Jana Modzelewskiego, ówczesnego Posła R.P. w Bernie oraz przez utworzony wkrótce po­tem, pod przewodnictwem dr. Ma­xa Obrecht’a, Komitet Założycielski Muzeum Kościuszki w Solurze („Organisationskomitee zur Errichtung eines Kosciuszko-Museums in Solothurn”), Muzeum to zostało otwarte trzy lata później w dawnym mieszkaniu Naczelnika przy Gurzelngasse. Uroczysta inauguracja miała miejsce w niedzielę 27 września 1936 r. pod patronatem honorowym Ministra Spraw Zagranicz­nych R.P. Józefa Bema. Zgodnie z zaleceniem Poselstwa R.P. w Bernie, dokonano na wstępie poświęcenia pomieszczeń Muzeum (przez księdza Legowicza). Po czym w Sali Rady kantonalnej, odbyło się uroczyste spotkanie. Na wstępie odegrane zostały przez kwartet smyczkowy hymny narodowe: polski, szwajcarski i amerykański. Część oficjalną otwarł, imieniem organizatora, kantonalny Radca stanu dr Max Obrecht. Z kolei głos zabrali: Prezydent Kantonu („Landamann”) Herman Kaufmann, federalny Radca stanu Giuseppe Motta (kilkakrotny Prezydent Konfederacji), Mini­ster Józef Beck, Ambasador Stanów Zjednoczonych w Bernie Hugh R. Wilson, Poseł R.P. w Bernie dr Jan Modzelewski, oraz Prezydent Miasta Solury Peter Haefeli.  Obecni byli tez przedstawiciele polonii szwajcarskiej (m.in. Stowarzyszeń „Zgoda” z Zurychu, „Polonii” z Genewy i Sankt-Gallen, „Jedności” z Avenches) i szwajcarskie­go świata kultury, a także redaktorzy szwajcarskiej prasy.

Następnie uczestnicy spotkania udali się do nowo otwartego Muzeum, gdzie oficjalną wizytę poprzedziło uroczyste przecięcie inauguracyjnej wstęgi.

Pięć miesięcy później (28 lutego 1937 r.), Ignacy Paderewski dał w miejscowej Sali Koncertowej pa­miętny recital, którego całkowity dochód (6’000 CHF – obecnej wartości wielokrotnie większej) przekazał na rzecz nowo otwartego Muzeum Kościuszki.

Zbiory Muzeum są jawnym świadectwem pamięci walecznych czynów i postaci Tadeusza Kościuszki⁽⁷⁾. Już na klatce schodowej można oglądać dwa eksponaty „kościuszkowskie” Są to: okazała reprodukcja portretu Kościuszki (wedle angiels­kiego malarza Richard Ramsay Reinagle’a, 1816 r.), oraz duża rycina („węglem“) przedstawiająca Kościuszkę na koniu, prowadzącego do boju zastępy kosynierów. Obraz ten wykonał szwajcarski malarz Rosen, w setną rocznicę śmierci Kościuszki  (w 1917 r.).

Z pośród pomieszczeń Muzeum, najbardziej symboliczny wyraz posiada wnętrze pokoju, gdzie zmarł Kościuszko („Sterbezimmer”).  Tu, w alkowie, pod wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej i szabli kościuszkowskiej, stoi wierna kopia łóżka, na którym zmarł. Pokrywa je czerwona, jedwabna kapa z Białym Orłem w koronie. Na zewnątrz alkowy, z każdej jej strony, wiszą malowane obrazy o pamiętnej treści.  Jeden przedstawia Dworek na Mereczowszczyźnie, miejsce urodzenia Kościuszki (przez polskiego malarza Michała Kuleszę, 1846 r., w 100-tnią rocznicę urodzin Naczelnika)⁽⁸⁾, drugi przedstawia Kościuszkę na łożu śmierci (akwarela przez solurskiego malarza Heinrich Rieter’a, wyk. poś­miertnie na pocz. 1818 r.). Na bocznej ścianie podziwiać można w orygina­łach: znany obraz olejny Wojciecha Kossaka „Przysięga Kościuszki na Rynku kra­kowskim” (wyk. W 1911 r., w 165-tą rocznicę urodzin Naczelnika), słynny portret olejny Naczelnika w sukmanie, z obydwoma orderami (amerykań­ski „Cincinnati” i polski Krzyż „Virtuti Militari”) według Antoniego Oleszczyńskiego (1828 r.), obraz olejny przedstawiający Kościuszkę z profilu „na dwa miesiące przed śmiercią“ (napis na odwrocie obrazu), namalowany przez Eliasza Walerego Radzikowskiego w1847 r, podług rysunku wykonanego „z natury” przez młodego Zeltnera w sierpniu 1817 r.

Z pośród przedmiotów wystawianych w tym samym pokoju, wspomnieć wypada wspaniałą urnę „koś­ciuszkowską” z brązu, z wyrytym wizerunkiem Kościuszki (wedle Oleszczyńskiego), wy­konaną w 1896 r. przez polskiego rzeźbiarza z Paryża Wincentego Trojanowskiego⁽⁹⁾. U wyjścia z pokoju, wy­stawione jest gipsowe popiersie Kościuszki w stroju Naczelnika, wykonane przez nieznanego autora, wedle wizerunku Oleszczyńskiego.

W sąsiednim pokoju pamięć Kościuszki przekazują również licz­ne eksponaty. Są one głownie zawieszone na trzech ścianach (czwarta jest z oknami), podzielonych na trzy działy tematyczne: „Polska”, „Solura”, „Ameryka, Francja”.  Ponadto pewne ekspo­naty są wystawiane w gablotkach, lub ustawione na podłodze. Wśród tych ostatnich rzuca się w oczy jeszcze inne wspaniale popiersie (odlew) pol­skiego Bohatera o postaci rzymskiego „trybuna ludu”. Jest to dzieło solurskiego rzeźbiarza Urs Eg­gen­schwiller’a wykonane w Paryżu, gdzie wówczas przebywał Kościuszko (1800 r.). Na ścianach wisi szereg portretowych wizerunków Koś­ciuszki w formie sztychów, litografii, faksymilów, czy kolorowych reprodukcji. Kościuszko jest na nich przedstawiony w mundurze polskiego generała (1792 r.), lub w stroju Naczelnika w sukmanie.  Autorami ich są wybitni artyści z XIX w., Jak: Grassi, Hopwood, Cosway, Oleszczyński, Motta, Lambert, Adam. Jest tu również zawieszony sztych, wykonany przez francuskiego grafistę Campagnie’go w 1792 r. z alegorycznym wizerunkiem Kościuszki w rycerskiej zbroi, z napisem u spodu (po francusku) „Generał polskiej armii rewolucyjnej”. Wisi tu ponadto sztych (wedle rysunku Schnorr’a) przedstawiający Kościuszkę z profilu ze wzniesioną szablą i z napisem (po niemiecku) „Boże dozwól mi raz jesz­cze walczyć za Ojczyznę” (słowa te miał wypowiedzieć Koś­ciuszko opuszczając Kraj w 1792 r.). Sztych ten wykonany został na początku 1794 r. w Lipsku, w związku z przygotowywanym tam przez polskich patriotów wybuchem powstania w Kraju. Jest tu też pewna ilość obrazów o tematyce powstania 1794 r., jak: reprodukcja obrazu Chełmońskiego „Modlitwa” z klęczącymi kosynierami i Kościuszką ze swym sztabem, w oddali, – reprodukcja akwareli Juliu­sza Kossaka przedstawiająca Kościuszkę w sukmanie krakowskiej na koniu z podniesio­ną w górę rę­ką, na czele kosynierów, – scena z bitwy pod Racławicami (wedle Orłowskiego, rycina przypisywana niekiedy Norblinowi), – reprodukcje kolorowe dwóch głównych scen z „Panoramy racławickiej” – re­produkcja fotograficzna ryciny Stachiewicza przedstawiająca triumfalny wjazd Kościuszki do Warsza­wy (10 lipca 1794 r.), – facsimile dwóch rycin bitwy pod Maciejowicami ze scenami pojmania Koś­ciuszki przez kozaków (Casanova) i wyniesienia go na noszach z pola bitwy (Norblin), – są również wystawione facsimile przedstawiające Kościuszkę w pozycji lezącej, z obandażowaną głową, gdy po wyzwoleniu z carskiej niewoli opuścił Rosję (grudzień 1796 r.) i zatrzymał się w 1797 r. w Sztokholmie, oraz w Londynie. Są to, odpowiednio, prace malarza szwedzkiego Matin’a i angielskiego Cosway’a (1798 r.).

Wisi tu też dawna fotografia znanego pomnika Kościuszki na koniu, stojącego u wejścia na Zamek wawelski w Krakowie, dzieło polskiego rzeźbiarza (włoskiego pochodzenia) Leonarda Marconiego z końca XIX w.)⁽¹⁰⁾.   Obok można oglądać litografię Kopca Kościuszki („Mogiła Kościuszki“) wzniesionego z udziałem całego Narodu w latach 20-ch XIX w. na wzgórzu św. Bronisławy w Krakowie.

Wymieńmy tu również sztych przedstawiający weteranów powstania listopadowego u stóp pomnika Kościuszki w Zuchwilu (1833 r.).

Uzdolnienia malarskie Kościuszki przypominają wykonane przez niego, wiszące na ścianie, portreciki dwóch córek Zeltnera (kopia z oryginału znajdującego się w „Domu Morosinich” w Mediolanie), wize­runek z profilu Thomas’a Jefferson’a (litografia z Muzeum Narodowego w Kra­kowie), oraz odbitka wizerunku panny Mary Moore (oryginał w Bibliotece Polskiej w Paryżu).  Jest tu tez kolorowa reprodukcja narysowanego prze niego w Ameryce planu bitwy pod Saratoga (1777 r., oryginał w Bibliotece Zamojskich w Warszawie).

Obok znajdujemy zawieszoną na ścianie kopię aktu nadania Kościuszce francuskiego obywatelstwa (honorowego) przez Zgromadzenie Narodowe w 1792 r w dowód uznania „za walkę z despotyzmem w obronie sprawy ludów”. W tym samym akcie cytowany jest również za położone zasługi m.in. pre­zydent George Washington. Kościuszko, „Bohater Ameryki”, upamiętniony jest poprzez porcelanową, konną statuetkę przedstawiającą go, jako generała armii amerykańskiej, poprzez kolorowe wizerunki obiektów pamiątkowych w West Point (gdzie Kościuszko wsławił się budową obronnych fortyfikacji) w postaci kolumny kościuszkowskiej i płyty pamiąt­kowej w „Parku Kościuszki” (malowała Edith Cook), poprzez kolorową reprodukcę obrazu Kościuszki w amerykańskim uniformie generała ( malował Bo­lesław Czede­kowski), oraz fotografię pomnika Kościuszki w Waszyngtonie ( rzeźbił Popiel). Z innych kościuszkowianów” wspomnijmy tu dwie kosy „racławickie”, stojące przy oknie, a w gablotkach m.in: pistolet Kościuszki z 1800 r., futerały dwóch pistoletów ofiarowanych Kościuszce przez George’a Wa­shingtona w 1783 r., złoty zegarek wręczony przez Kościuszkę A. Górskiemu w nagrodę za położone zasługi (28.08.1794), porcelanowe figurki Kościuszki na koniu (wyroby manufaktur w Korcu i w Ćmielowie, XIX w.), siodło i uprząż na konia Kościuszki, bilety skarbowe z powstania 1794 r. Są tu również wystawione Księgi pamiątkowe z roku 1832 i 1865 założone przez weteranów powstań (listopadowe­go i styczniowego) do wpisów osób odwiedzających pomnik grobowy Kościuszki w Zuchwilu. Księgi te były wówczas dostępne do wpisów w znajdującej się nieopodal pomnika restauracji „Birchi”. Wpisy dokonane w tych księgach z okresu niewoli Polski stanowią historyczne świadectwo istnienia wielkiego kultu dla Kościuszki, wyrażanego zarówno przez Polaków, jak i przez cudzoziemców.  W gablotkach są wystawiane ozdobne szkatułki, zaś na zew­nątrz metalowa urna, z „grudkami“ ziemi pobranej odpowiednio z pola bitwy pod Dubienka, z pola dawnego obozu pod Połańcem, z terenu Merczowszczyzny i z Kopca Kościuszki w Krakowie.

W wejściowym, małym pomieszczeniu (dawna „służbówka”) widać wiszącą na ścianie m.in. przedwojenną fotografię pamiątkowej płyty umieszczonej na Rynku Głównym w Krakowie w miejscu, gdzie Naczelnik Kościuszko składał „w imię Boga” przysięgę służenia Narodowi (24 marzec 1794 r.). Wisi tu także obrazek olejny przedstawiający „Domek Kościuszki na Mereszczowszczyźnie“, po jego od­budowie przed kilkunastu laty⁽⁹⁾. Znajdujemy tu ponadto dwie XIX-sto wieczne litografie z pomnikiem grobowym Kościuszki w Zuchwilu (wedle rycin odpowiednio Gütrelin’a i Graff’a).

Zbiory archiwalne Muzeum zawierają pewne, jakościowo istotne dokumenty, publi­kacje zwarte i iko­nografie kościuszkowskie, w oryginałach lub reprodukcjach. Są to m.in. niektóre listy Tadeusza Koś­ciuszki, różne akty urzędowe, wizerunki. Jest tu również pełna dokumentacja dotycząca tworzenia i organizowania Muzeum w latach 1933-1937, inwentarz zbiorów z 1936 r. (sporządzony przez dr Alfonsa Bronar­skiego, wykładowcy na Uniwersytecie we Fryburgu i attaché kulturalny Poselstwa R.P. w Bernie), dokumentacja dotycząca organizacji koncertu Paderewskiego w Solurze na rzecz Muzeum (1936-1937), i inne. W dziale ikonografii istnieje pewna ilość sztychów z wizerunkiem Kościuszki względnie ich reprodukcje (m.in. Rieter, Kucharski), w tym 12 litografii artysty-malarza Zygmunta Ajdukiewicza.

Jeśli chodzi o zbiory biblioteczne Muzeum Kościuszki, a także w pewnym stopniu Biblioteki Centralnej w Solurze, to zawierają one, z pośród dawniejszych publikacji poświęconych pamięci Kościuszki, prace takich autorów, jak: Marc Antoine Julien: Notice biographique sur le général Kosciuszko, (wy­danie paryskie z 1834); – Karl Constantin Falkenstein, Thaddäus Kosciuszko nach seinen öffentlichen und häusli­chen Leben geschieldert (wydane w Lipsku, w 10-tą rocznicę śmierci Kościuszki), – Tadeusz Korzon: Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, (wydane w Kra­kowie w 100-tną rocznicę powstania kościuszkowskiego), – Franciszek Paszkowski: Dzieje Tadeusza Kościuszki, pierwszego Naczelnika Polaków (wydane w Krakowie w 55-tą rocznicę śmierci Kościuszki), – Lechner Adolf: Thaddeus Kosciuszko als Menschenfreund und Wohltäter (wydane w Solurze w 100-tną rocznicę śmierci Kościuszki), Urs, Franz Zeltner: The Private Life of Tadeusz (wydane w New York w 1860 r.), i inne.

Wśród kościuszkowskich publikacji z bliższych nam lat znajdują się w zbiorze, m.in.: Stephan Pi­nösch: Thadeusz Kosciuszko letzwillige Verfügungen (wydane w Solurze w 1934 r.); – Szymon Askenazy: Discours prononcé à Soleure sur la tombe de Kos­ciuszko en 1921 (wydane w Solurze); – Alfons Bronarski: Thadeusz Kosciuszko. Eine biographische Skizze zur Gründung des Kosciuszko-Museums (wydane w Solurze w 190-tą rocznicę urodzin Kościuszki); – Adele Tatarinoff-Eggensch­wiler: Tadeusz Kosciuszko, 1746-1817. Kampf und Opfer für die Freiheit (wydane w Solu­rze w 150-tą rocznicę śmierci Kościuszki), – Bartłomiej Szyndler: Tadeusz Kościusz­ko 1746-1817 (wydane w Warszawie w 215-tą rocznicę urodzin Kościusz­ki), – Johann Arnold Wirth: Kosciuszko der Naczelnik (wydane w Solurze, sztuka teatralna na 150-tą rocznicę śmierci Kościuszki); – Felix Furrer: Tadeusz Kościuszko (wydane w Solurze w 75-tą rocznicę założenia Muzeum Kościuszki w Solurze); – Urs Schei­deger: Kosciuszko. Freiheit, Recht und Gerechtigkeit (wydane w Solurze w 190-tą rocznicę śmierci Kościuszki); – Miecislaus Haiman: Kosciuszko, Leader end Exile (wydane w Nowym Yorku w 190-tą rocznicę śmierci Kościuszki); – Herman Weber: Kosciuszko. Solothurnischer Freundenkreis (wydane w Stuttgarcie w 235-tą rocznicę urodzin Kościuszki).

Z nowszych publikacji tematycznych, wydawanych przez autorów polonijnych żyją­cych w Szwajcarii, zacytujmy: „Muzeum Kościuszki w Solurze wedle dokumentów z lat 1933-1944” (wydane w Solurze dla upamiętnienia 60-tej rocznicy założenia Mu­zeum), – „Listy z Solury Tadeusza Kościuszki 1815-1817“ (wydane w Genewie dla upamiętnienia 185-tej rocznicy przybycia Kościuszki do Solury). – „Ku czci Tadeu­sza Kościuszki. Wpisy do ksiąg pamiątkowych założonych przez Polaków w Solurze, lata 1832-1944” (wydane w Genewie dla upamiętnienia 210 rocznicy powstania kościuszkowskiego), – „Kościuszko w Szwajcarii. Fakty-Tradycje-Pamięć” (wydane w Genewie dla upamiętnienia 190-tej rocznicy śmierci Kościuszki), – „Tadeusz Kościuszko w prasie szwajcarskiej” (wydane w Genewie dla upamiętnienia 200-ej rocznicy przybycia Kościuszki do Szwajcarii), – „Kościuszko w Szwajcarii. 1815-1817” (szczególnie obszerne opracowanie wydane w zeszłym roku Warszawie w 270 rocznicę urodzin Kościuszki)⁽¹¹⁾.

Pamięć Kościuszki pozostaje stale żywa. W okresie niewoli niosła ona Polakom otuchę i wolę trwania i prowadzenia działań wolnościowych. W okresie pokoju umacnia ona poczucie istnienia polskiego wkładu do sprawy wolności i utrwalania ogólnoludzkich uczuć humanitaryzmu.

Na szczeblu polonijno-szwajcarskim służą ożywianiu tej pamięci organizowane corocznie imprezy i akcje kościuszkowskie, zwłaszcza w Solurze. Są one związane z rocznicami kościuszkowskimi. Od kiedy istnieje Towarzystwo im. Tadeusza Koś­ciuszki uroczystości te odbywają się zazwyczaj w paź­dzierniku z okazji corocznego Walnego Zebrania tego Towarzystwa. Są to prelekcje, koncerty, bankiety, występy, wystawy.  Pozostawiają one echa w prasie solurskiej i polonijnej.

Niezwykle długą i bogatą jest lista obchodów odprawianych ku czci i pamięci Kościuszki w Solurze i Zuchwilu.

Powyżej mówiliśmy już o uroczystym obchodzie 185-ej rocznicy przybycia Koś­ciuszki do Solury, oraz o corocznych obchodach ku czci Kościuszki w Zuchwilu.

Wspomnijmy tu ponadto uroczyste obchody z okazji 100-tniej rocznicy śmierci Kościuszki. Odbyły się one w Solurze i Zuchwilu w dniu 14-go i 15-go października 1917 r. Uczestniczyła w nich liczna rze­sza Polaków przybyłych z różnych stron Szwajcarii, oraz ich szwajcarskich przyjaciół i sympatyków sprawy polskiej. Część oficjalną otwarło uroczyste spotkanie w Sali Rady Kantonalnej pod przewodnictwem prof. Bernarda Wirth’a. Najpierw głos zabrał Sekretarz Kantonalny, dr Adolf Lechner opisując postać Kościuszki i jego pobyt w Solurze. Po czym odczyt wygłosił dr Kazimierz Bartoszewicz, historyk i publicysta z Krakowa (autor prac na temat Polski i Kościuszki, m.in. „Dzieje insurekcji koś­ciuszkowskiej„). Powołał się on na chwalebną pamięć Kościuszki, utrwalającą w Narodzie Polskim stale żywe i pełne nadziei pragnienie odzyskania niepodległości. W części artystycznej wystąpiło pol­skie duo śpiewacze: obok tenora Teodora Milewskiego, śpiewała sopranistka Stanisława Szymano­wska, siostra Karola Szymanowskiego. Wykonali oni arie z opery „Halka” Stanisława Moniuszki. Wy­stąpił również szwajcarski kwartet sprowadzony przez żyjącego w Szwajcarii polskiego muzyka Hen­ryka Opieńskiego. Nazajutrz, odprawiona została polsko-szwajcarska Msza św. w solurskiej Katedrze, gdzie w 1817 r. (19-go października) celebrowana była msza żałobna w intencji zmarłego polskiego Bohatera.

Po czym zebrali się wszyscy pod „Domem Kościuszki” na Gurzelngasse.  Do zebra­nych przemówił, w imieniu Rządu kantonalnego, dr Hans Kaufmann. Przypomi­nając postać Kościuszki, mówił on o więzach przyjaźni szwajcarsko-polskiej.  Stąd, przy dźwiękach orkiestry, wyruszył pochód do Zuchwilu, aby oddać cześć pamięci Kościuszki u stóp grobowego pomnika.

Z pośród innych kościuszkowskich obchodów, wspomnijmy też uroczyste upamięt­nienie 200-tnej rocznicy insurekcji 1794 r. Z tej okazji odbyło się w dniach 25-27 marca 1994 r. międzynarodowe sympozjum naukowe w podmiejskim Zamku Waldegg.  Uczestniczyli w nim prelegenci z Polski, Szwajcarii, Francji, Niemiec, Włoch, Anglii, Stanów Zjednoczonych i Kanady. Gospodarzem były Władze Solury, miasta związanego „bliźniaczo” z Krakowem, upamiętnionym powstaniem kościuszkowskim. Ponadto w solurskiej Bibliotece centralnej została, w ramach sympozjum, urządzona staraniem Towarzystwa Kościuszki wystawa poświęcona postaci i czynom polskiego Bohatera.

Z „zuchwilskich” obchodów kościuszkowskich wspomnieć wypada Uroczystości „Dnia Kościuszki”, jakie odbyły się 2-go października 2005 r. I były połączone z „odsłonięciem“ gruntownie odrestaurowanego pomnika grobowego polskiego Bohatera.   W obchodach brał udział p. Ambasador R.P. w Bernie Janusz Niesyto, reprezentant Ambasady Stanów Zjednoczonych w Bernie, pani minister Ca­rola Urban, jak również członkowie służby dyplomatycznej obu Ambasad. Byli również obecni przedstawiciele Władz miejscowych i organizacji polonijnych. Jak zwykle miało miejsce uroczyste złożenie wieńców i wygłoszono okazyjne przemówienia.

Bez wątpienia ta „solursko-zuchwilska” tradycja corocznych spotkań i uroczystości ku czci Kościuszki, trwająca nieustannie od ponad stulecia, będzie nadal utrzymy­wana dzięki stałemu zaangażowaniu miejscowego środowiska polsko-szwajcar­skiego.

*                 *                   *

Kościuszko pozostaje w naszej pamięci, jako symboliczny wzór ucieleśnienia idei wolnościowych, które po ofiarnych walkach i zmaganiach stanowią niezniszczalne dziedzictwo życia narodów Europy naszych czasów. I właśnie w Solurze, poprzez zachowywanie autentycznych miejsc pamięci Koś­ciuszki i tradycyjne obchody, utrwalane jest świadectwo owych wzniosłych idei zrodzonych z udziałem ducha i czynów Narodu Polskiego.

dr Jan A. Konopka

____________________________________________

1) Kościuszko nie ufał intencjom Napoleona względem Polski. Wzajemnie cesarz Francuzów był wielce mu niechętny.  Był wówczas Kościuszki pod policyjnym nadzorem z uwagi na pozorną przychylność, jaką okazywał mu car Aleksander I.. Stąd też, gdy Napoleon powrócił z zesłania na wyspie Elbie w 1815 r., Kościuszko obawiając się uniemożliwienia mu wyjazdu do Wiednia w sprawie Polski, postarał się o uzyskanie paszportu z fałszywemu nazwiskiem.

2) W Wiedniu, z uwagi na status obywatelski Kościuszki (poddany carski), ambasador Rosji wystawił mu ogólny paszport (z właściwym nazwiskiem).  Legitymując się tym paszportem Kościuszko przybył do Szwajcarii, gdzie 8 lipca 1815 r. Zurychu, carski „chargé d’affaires” wystawił wkładkę paszportową dla „Generała Kościuszko podróżującego po Szwajcarii”,

3) Potwierdzają to urzędowe dokumenty z 19 października 1817 r.: świadectwo zgonu (po łacinie) i akt złożenia zwłok (po niemiecku). Archiwa kantonalne, „Solothurnisches Wochenblatt” z 1 listopada 1817 r.

4) Franz Urs Zeltner był bratem Piotra Zeltnera mieszkającego wraz z rodziną we Francji (Paryż po­tem Berville). Był on przedstawicielem we Francji „Republiki Helweckiej” (1798-1802). Kościuszko mieszkał przez długi czas w Berville u Zeltnerów. Przy tej okazji zawiązał już wcześniej znajomość z Franz Ursem Zeltnerem z Solury.

5) W latach 90-tych XIX, polscy emigranci wystąpili z wnioskiem do Władz Solury, ażeby plac ten nosił nazwę „Kosciuszko-Platz“. Ostry sprzeciw złożyła wówczas ambasada rosyjska, nie mówiąc o trudności wymawiania nazwiska Kościuszki dla miejscowych, co Władze miejskie, po dłuższych de­batach, przyjęły oficjalnie, jako jedyny motyw odmowy.

6) Muzeum Kościuszki w Solurze stanowi jeden więcej wyraz więzi polsko-szwajcarskiej. Z samej na­zwy i tematu instytucja ta jest placówką kultury polskiej. Natomiast w sensie formalno-prawnym pod­lega przepisom prawa szwajcarskiego.  Zbiory Muzeum stanowią własność lub posiadanie Towarzystwa im. Kościuszki, które jest osobą prawną wedle tych przepisów.

7) Przekazane one zostały, (jako dary, a częściowo, jako depozyty) w szczególności przez instytucje w Kraju (przed wojną), a to: Państwowe Zbiory Sztuki, Muzeum Narodowe, Muzeum Wojska Polskie­go, Bibliotekę Narodową, Oddział zbiorów rapperswilskich i Bibliotekę Zamojskich – w Warszawie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Bibliotekę Raczyńskich w Poznaniu, Muzeum im. ks. ks. Lubomirskich we Lwowie, Bibliotekę Kórnicką w Kórniku. Wśród donatorów polonijnych były: Biblioteka Polska i Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu, Archiwum i Biblioteka Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Chicago. Ze strony solurskiej przekazały do zbiorów Muzeum pewną ilość przedmiotów ikonograficznych i dokumentalnych: Muzeum Kantonalne, Arsenał, Archiwum Państwowe (depozyty niedawno wycofane).  Pewna część zbiorów pochodzi też od prywatnych donatorów, zwłaszcza Polaków i Szwajcarów.

8) Dworek „zaścianku” na Mereczowszczyźnie został spalony w latach II. Wojny światowej w czasie walk radzieckich oddziałów partyzanckich z wojskiem hitlerowskim. Dworek został odbudowany w 2004 r. na podstawie dokumentacji dostarczonej przez Polskę. Urządzono w nim muzeum pamięci Kościuszki,

9) Urna ta została wykonana na zlecenie Rady Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Miano w niej umieścić szkatułę ze sercem Kościuszki, która po długoletniej wędrówce: z Solury do Varense (k. Mediolanu), później do Vezzi (k. Lugano) przewieziona została (w 1795 r.) do Rapperswilu.  W rzeczywistości postawiono urnę pustą na cokole wewnątrz Wieży Prochowej, gdzie urządzono w 1897 r. kaplicę-mauzoleum kościuszkowską, ozdobioną freskami Jasnogórskiej Królowej Polski (u góry) i dwoma aniołami (z obu stron niszy), wykonanymi przez niemieckiego malarza Stephan’a Herweg’a. W niszy ściennej umieszczono szkatułę ze sercem Kościuszki. Urna Trojanowskiego stała przed tą niszą. Stan taki trwał aż do 1927 r., do czasu przewiezienia całości zbiorów Muzeum do Polski. Obecnie urna Trojanowskiego znajduje się w Muzeum Kościuszki w Solurze, przekazana tam przez Muzeum Narodowe w Warszawie na początku 1936 r.

10) Pomnik ten został zburzony w czasie wojny przez okupanta hitlerowskiego. W latach 50-tych zo­stał on wiernie odtworzony, jako dar miasta Drezna dla miasta Krakowa. Stoi on odtąd na swym daw­nym miejscu u murów Zamku na Wawelu.

11) Autorami ostatniej z wymienionych publikacji są: Janusz Morkowski i Benedykt Drewnowski.  Au­torem poprzednio wymienionych publikacji jest Jan A. Konopka.