W maju 2016 r. wydawnictwo Zamku Królewskiego w Warszawie opublikowało niecodzienne dzieło p.t. „Kościuszko w Szwajcarii 1815-1817“(1). Książka ukazuje się z okazji dwusetnej rocznicy 
śmierci Naczelnika w szwajcarskiej Solurze 15 października 1817 r. Pisana przejrzyście przedstawia w ciekawy i dla każdego zrozumiały sposób prawie, że dotychczas nieznane ostatnie dwa lata życia Kościuszki w pięknym kraju życzliwych mu Szwajcarów. Poznajemy podróże generała po malowniczym kraju Helwetów i jego przyjaźnie ze Szwajcarami. Wzrusza jego troska o wykształcenie młodzieży i rady, których jej udziela, a także jego starania by młodzi Szwajcarzy zrobili kariery w Polsce – co się rzeczywiście udawało! W szczególny sposób Kościuszko stara się o transfer do Polski metod pedagogicznych i sposobu szkolnictwa rolniczego, w czym wtedy przodowali Szwajcarzy, jak m.in. H. Pestalozzi i E. von Fellenberg.
Wielkim walorem książki są cytaty dziesiątków listów Naczelnika pisanych z Solury do przyjaciół i znajomych. Dzięki listom poznajemy tematy i osoby jego interesujące i sprawy, na które pragnął wpłynąć, zwłaszcza w kraju. Cytaty te stały się w dużej mierze możliwe dzięki publikacjom niestrudzonego badacza archiwaliów szwajcarskich, dra Jana Konopki z Genewy.
Pierwszą część książki uzupełniają bogate opisy tradycji kościuszkowskiej w wieku XIX i XX w Muzeum Polskim w Rapperswilu oraz w Zuchwilu, a od 1936 r. także w Muzeum Kościuszki w Solurze. Obszerna część biograficzna dziesiątek osób, z którymi Naczelnik miał do czynienia lub które miały istotne znaczenie w sferze jego interesów oraz szczegółowe kalendarium życia Naczelnika oraz bogata bibliografia powodują, że książka jest rodzajem vademecum kościuszkowskiego. Książkę uzupełnia pięknych 152 ilustracji, które w większości powstały za życia Kościuszki, wiele z przedstawionych rycin i dzieł malarskich związanych jest ze Szwajcarią.
Autorem książki jest były długoletni dyrektor i kustosz Muzeum Polskiego w Rapperswilu, Janusz Morkowski, od dziesiątek lat także członek zarządu Towarzystwa Kościuszkowskiego w Solurze, które opiekuje się tamtejszym Muzeum Kościuszki. Pracami archiwalnymi i serią doskonałych zdjęć wspomógł go obecny długoletni kustosz Muzeum Kościuszki, p. Benedykt Drewnowski.
Poniżej opinie o książce trzech profesorów historii i wybitnych znawców tematu.
Dr hab. Heiko Haumann(2), prof. uniwersytetu w Bazylei pisze, że jest to książka ważna gdyż pod szeregu względami wykracza poza obecny stan wiedzy badawczej wykazując różnorodne – także prywatne – powiązania Kościuszki z wielu osobistościami. Umiejscawia jego pobyt w Szwajcarii w kontekst jego całego życia oraz historii jego czasów. Książka publikuje szereg dotychczas nie znanych dokumentów i jest bogato ilustrowana. Przedstawia także wieloraką tradycję pamięci o Kościuszce w Szwajcarii. Dzięki temu, zdaniem prof. Haumanna książka jest ciekawa zarówno dla naukowców jak i dla szerszego grona czytelników i powinna zostać przetłumaczona m.in. na język niemiecki.
Dr hab. Izabella Rusin, emerytowana prof. historii Uniwersytetu Warszawskiego pisze: „Książkę … o Kościuszce przeczytałam z bardzo dużym zainteresowaniem, bowiem dowiedziałam się z niej wiele o ostatnich latach naszego bohatera. Podziwiam skrupulatność, jasność wykładu i bardzo piękne ilustracje. (…) Z zachowanej korespondencji i wspomnień osób, które go (Naczelnika) znały, zdaje się wynikać, iż miał w sumie doskonałe zdrowie”.
Dr hab. Jarosław Czubaty, prof. historii Uniwersytetu Warszawskiego pisze: „to bardzo interesująca praca, w dodatku wydana w formie, której można pozazdrościć, choć z perspektywy tradycyjnego historyka akademickiego nieco… zaskakująca, to chyba dobre określenie. (…) Lektura sprawiła mi dużą przyjemność i przyniosła naprawdę dużo pożytku. Szczegółowe informacje na temat różnych aspektów codziennego życia Kościuszki w Szwajcarii niewątpliwie wzbogacają jego portret. Wiele mówią też o środowisku, w którym obracał się i o nastrojach rozmaitych środowisk w Europie w różnym stopniu i różnej formie przejętych ideami wolności (narodowej, społecznej emancypacji warstw uciśnionych itp). (…) W kwestii możliwego wydania adresowanego do niemieckojęzycznego czytelnika … wydaje mi się, że atutem książki w tym względzie może być fakt, że mówi ona wiele nie tylko o Kościuszce, ale również wiele o Szwajcarii i jej mieszkańcach. Wątki dotyczące kontaktów nie tylko z Zeltnerami, ale też Pestalozzim i innymi. Wątki dotyczące późniejszych upamiętnień Kościuszki w Szwajcarii również powinny okazać się interesujące dla tamtejszych czytelników”.
Panuję widocznie jednomyślność, co do tego, że książka jest ciekawa, zrozumiała, warta przeczytana i wobec 200 rocznicy śmierci Naczelnika jak najbardziej na czasie!(3) (…)
Bohdan Głowiak
- Wydawnictwo „Arx Regia“ Zamku Królewskiego w Warszawie, 2016., ISBN 978-83-7022-222-2, stron 436, ilustracji 152, format 24 x 17 cm2.
- H. Haumann opublikował w 1996 r. w Bazyleji materiały zorganizowanego przez niego w 1995 r. w Solurze dwudniowego międzynarodowego sympozjum na temat Kościuszki p.t. „Der letzte Ritter und der erste Bürger im Osten Europas” (Ostatni rycerz i pierwszy obywatel na wschodzie Europy”).
- Książka jest do nabycia w Muzeum Kościuszki w Solurze, cena CHF 25.- plus koszt opakowania i wysyłki pocztowej. Adres: kontakt@kosciuszkomuseum.ch; 4500 Solothurn, Gurzelngasse 12